Klasztory Meteory – duchowe twierdze na skałach
Gdy myślimy o miejscach, które łączą w sobie niezwykłą duchowość i zapierające dech w piersiach krajobrazy, nie sposób nie wspomnieć o klasztorach Meteory. Te majestatyczne budowle, wzniesione na wysokich skałach w centralnej Grecji, fascynują nie tylko swoją historią, ale także miejscem, w którym się znajdują. Meteory, co dosłownie oznacza „wiszące w powietrzu”, to nie tylko symbol monastycznego życia, ale także świadectwo ludzkiej determinacji i twórczości. W niniejszym artykule zapraszam do odkrycia nie tylko architektonicznych i przyrodniczych cudów tego regionu, ale także duchowego bogactwa, które od wieków przyciąga pielgrzymów i turystów z całego świata. Przeżyjmy wspólnie podróż przez czas, aby zgłębić, jaki wpływ mają te klasztory na pielgrzymów, a także na samą kulturę grecką.
Klasztory Meteory – wprowadzenie do duchowych twierdz
Klasztory Meteory, położone w sercu Grecji, są niezaprzeczalnie jednymi z najbardziej imponujących miejsc na świecie. Te majestatyczne monastyry, usytuowane na szczycie gigantycznych skał, są nie tylko dziełem architektury, ale również świadectwem złożonej duchowej historii regionu. Wzniesione przez mnichów w XIV wieku, klasztory te miały na celu umożliwienie kontemplacji w wyjątkowych warunkach.
Oto kilka kluczowych informacji dotyczących klasztorów Meteory:
- Historia: Klasztory były zakładane jako odpowiedź na potrzebę życia w odosobnieniu oraz ochrony przed najazdami.
- Architektura: Każdy z monastyrów charakteryzuje się unikalnym stylem budowy, który harmonijnie łączy się z otaczającą przyrodą.
- Duchowość: Klasztory są miejscem modlitwy i medytacji, gdzie mnisi pielęgnują tradycje ortodoksyjne.
- Lokalizacja: Meteory to zespół 24 monastyrów, z czego tylko sześć pozostaje czynnych, przyciągając nie tylko pątników, ale także turystów z całego świata.
Warto również zwrócić uwagę na codzienne życie mnichów w klasztorach. Rytm dnia jest ściśle związany z modlitwą oraz pracą. Mnisi zajmują się zarówno duchowym, jak i fizycznym rozwojem, co czyni ich życie pełnym zaangażowania i poświęcenia.
Nazwa klasztoru | Data powstania | Czynne? |
---|---|---|
Wielki Meteor | 14 wiek | Tak |
Klasztor Witam | 14 wiek | Nie |
Klasztor Trzech Świętych | 15 wiek | Tak |
Klasztor Świętej Barbary | 16 wiek | Nie |
Zarówno architektura, jak i otaczający krajobraz sprawiają, że Meteory są miejscem niezwykłym. Podczas wizyty można podziwiać nie tylko klasztory, ale również piękno przyrody, która otacza je ze wszystkich stron. Te duchowe twierdze są świadectwem nie tylko ludzkiej determinacji, ale także intensywnej relacji z Bogiem oraz dążeniem do życia w zgodzie z wyznawanymi wartościami.
Historia powstania klasztorów w Meteory
Klasztory w Meteory to nie tylko arcydzieła architektury, ale również świadectwo niezłomnej wiary i duchowej determinacji ludzi, którzy postanowili zasiedlić te zjawiskowe formacje skalne. Historia ich powstania sięga XIV wieku, kiedy to mnisi z górskiej gminy Athos postanowili szukać spokoju i oddania się modlitwie w tym odosobnionym miejscu. W obliczu rosnących zagrożeń z zewnątrz, takich jak najazdy i wojny, Meteory wydawały się idealnym miejscem do budowy klasztorów, które miały służyć jako bezpieczne porty duchowe.
Budowa klasztorów trwała przez wiele lat, a ich architektura stanowi doskonały przykład harmonijnego połączenia natury z dziełem ludzkich rąk. Wielu mnichów wznosiło into lasy i skały, wykorzystując jednocześnie dostępne materiały. Oto kilka kluczowych informacji na temat tego niezwykłego procesu:
Rok | Wydarzenie |
---|---|
1344 | Pierwsze osiedlenie mnichów |
1382 | Powstanie klasztoru Wielka Meteor |
1517 | Budowa klasztoru Rousanou |
1741 | Ukończenie klasztoru Świętej Trójcy |
W miarę jak liczba klasztorów rosła, tak i ich znaczenie dla społeczności ortodoksyjnej zwiększało się. Klasztory stały się ośrodkami duchowości, chandlu i nauki, przyciągając nie tylko mnichów, ale również pielgrzymów z całego świata. Wzmocniły one lokalne więzi społeczne i kulturalne, a także wpłynęły na rozwój sztuki, w tym malarstwa i rzeźbiarstwa, które można podziwiać na ścianach klasztorów oraz w ich wnętrzach.
W czasach nowożytnych, klasztory w Meteory zyskały na popularności, stając się miejscem zarówno duchowego odrodzenia, jak i turystycznego przyciągania. Dzięki staraniom lokalnych społeczności oraz rządu greckiego, wiele z nich przetrwało trudne czasy i do dziś przyciąga turystów, oferując nie tylko niezapomniane widoki, ale również głęboki wgląd w historię zachodniego chrześcijaństwa.
Architektura i wyjątkowość budowli na skałach
Klasztory Meteory to cud architektury, które zachwycają nie tylko swoją lokalizacją, ale również wyjątkowym podejściem do budownictwa. Wznoszone w średniowieczu na szczytach trudnodostępnych skał, pełniły nie tylko funkcję religijną, ale stały się także symbolem ludzkiej determinacji i światowego dziedzictwa kulturowego. Przykładem takiej budowli jest klasztor Wielkiej Meteor, którego monumentalne mury zdają się wyrastać z samej skały, co potęguje wrażenie, że jest on częścią naturalnego krajobrazu.
Architektura klasztorów na Meteorach wyróżnia się:
- Unikalnymi technikami budowlanymi – każda konstrukcja została dostosowana do naturalnych uwarunkowań terenu, co sprawia, że są one idealnie zintegrowane z otoczeniem.
- Wykorzystaniem lokalnych materiałów – do budowy używano lokalnego piaskowca i innych minerałów, co dodatkowo podkreśla autentyczność tych miejsc.
- Funkcjonalnością i prostotą – wnętrza klasztorów, choć często zdobne, mają na celu przede wszystkim sprzyjanie medytacji i kontemplacji.
Budynki wyróżniają się również swoją różnorodnością. Wśród czternastu zachowanych klasztorów można znaleźć:
Nazwa klasztoru | Rok założenia | Charakterystyczna cecha |
---|---|---|
Wielki Meteor | 14 w. | Największy i najważniejszy klasztor |
Rousanou | 16 w. | Świątynia z pięknymi freskami |
Św. Trójcy | 15 w. | Dostępny jedynie po schodach wykutych w skale |
Ciekawym facetem jest także układ przestrzenny klasztorów. Wzniesione w taki sposób, aby chronić zgromadzenia przed atakami, a jednocześnie sprzyjać intymności i modlitwie, tworzą zespół mistycznych wspólnot. Te niezwykłe twierdze duchowe mogą poszczycić się przemyślaną architekturą. Każde pomieszczenie, od refektarzy po inne cele zakonne, zostało zaprojektowane z myślą o doskonałej harmonii i głębokim duchowym oddziaływaniu.
Nie można zapomnieć o malowniczych widokach, jakie roztaczają się z wysokości tych wspólnot. Miejsca te były nie tylko schronieniem, ale także punktem medytacyjnym, skąd mnisi mogli podziwiać zmieniające się pory roku, co miało ogromne znaczenie w ich życiu duchowym oraz odzwierciedlało ducha epoki.
Meteory jako jedno z najważniejszych miejsc pielgrzymkowych w Grecji
Meteory to nie tylko malownicze skały, ale również istotne miejsce dla duchowości oraz historii religijnej Grecji. Wznoszące się ponad doliną rzeki Pindos, te majestatyczne formacje skalne kryją w sobie tajemnice i skarby, które przyciągają pielgrzymów z całego świata. Historia tego miejsca sięga XIV wieku, kiedy to mnisi zaczęli budować swoje klasztory, opuszczając życie doczesne na rzecz modlitwy i medytacji.
Warto szczególnie zwrócić uwagę na:
- Klasztor Wielkiej Meteory – największy i najstarszy klasztor, który do dziś zachwyca swoją architekturą oraz wspaniałymi freskami.
- Klasztor Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – znany z niezwykle cennych ikon i panoramicznych widoków na okolicę.
- Klasztor Świętego Stefana – dostępny dla turystów bez konieczności wspinaczki, co czyni go idealnym miejscem dla osób o ograniczonej sprawności.
Obszar Meteory, uznawany za dziedzictwo UNESCO, jest zarówno miejscem modlitwy, jak i centrum zjawiskowych naturalnych krajobrazów. Każdy z klasztorów ma swoją unikalną historię i specyfikę. Warto odwiedzić je w czasie lokalnych festiwali, które oferują szereg kulturalnych wydarzeń oraz możliwości poznania tradycji monastycznych.
Klasztor | Adres | Godziny otwarcia |
---|---|---|
Wielkiej Meteory | Meteory, Kalambaka | 9:00 – 17:00 |
Wniebowzięcia NMP | Meteory, Kalambaka | 9:00 – 14:00 |
Świętego Stefana | Meteory, Kalambaka | 9:00 – 17:00 |
Harmonia między naturą a architekturą w Meteory jest imponująca. Oferuje nie tylko duchowe przeżycia, ale również możliwość kontemplacji i refleksji. Dla wielu odwiedzających, spacer między klasztorami staje się nie tylko podróżą fizyczną, ale również duchową, prowadzącą do odkrywania sensu życia oraz głębszego zrozumienia samego siebie.
Duchowość i kontemplacja w życiu mnichów
W sercu malowniczych Meteorów, gdzie monastyry wznoszą się ku niebu na imponujących skałach, duchowość i kontemplacja odgrywają kluczową rolę w życiu mnichów. Te niezwykłe miejsca są nie tylko ośrodkami modlitwy, ale także przestrzeniami, w których zmysły, umysł i dusza łączą się w harmonijną całość. Mnisi, zamknięci w tej mistycznej scenerii, żyją zgodnie z rytmem kontemplacji, co pozwala im na głębokie przeżywanie duchowości.
Duchowość, której wyrazem jest codzienna praktyka modlitwy i medytacji, przyciąga wielu poszukujących spokoju. W życiu mnichów nie ma miejsca na pośpiech, a każda czynność staje się rytuałem, który prowadzi do głębszego zrozumienia samego siebie i wszechświata. Wśród wielu praktyk, które stosują, można wyróżnić:
- Modlitwę – zarówno indywidualną, jak i wspólnotową.
- Medytację – umożliwiającą wyciszenie umysłu i zbliżenie do Boga.
- Ascezę – praktyki ograniczające potrzeby materialne.
Kontemplacja, jako nieodłączny element ich duchowego życia, przyjmuje różne formy. To nie tylko bierne obserwowanie, ale aktywne zanurzenie się w swoim wnętrzu oraz oświecenie poprzez refleksję nad codziennymi doświadczeniami. W każdym z klasztorów, mnisi mają swoje chwile na medytację, które najczęściej odbywają w najspokojniejszych zakątkach monasterów.
Na skale, w otoczeniu natury, każdy dźwięk, zapach czy przesuwające się chmury stają się bodźcami do głębszej refleksji. Oto jak mnisi opisują swoje przeżycia w kontemplacji:
Rodzaj Kontemplacji | Opis |
---|---|
Modlitwa wieczorna | Moment wyciszenia, gdy słońce zachodzi i inne światło staje się widoczne. |
Medytacja w przyrodzie | Wzmacnianie więzi z naturą, wsłuchiwanie się w dźwięki otoczenia. |
Cisza poranna | Obcowanie z duchowością w bezruchu, podczas wschodu słońca. |
Takie życie, pełne spokoju i skupienia, wpływa nie tylko na samopoczucie mnichów, ale także na ich otoczenie. Klasztory Meteory stają się więc nie tylko miejscem osobistej duchowej przemiany, ale również przestrzenią, w której każdy, kto się tam znajdzie, może skosztować ciszy i głębokiej refleksji. Czas spędzony w tych duchowych twierdzach to niepowtarzalna okazja do odnalezienia siebie i pogłębienia relacji z tym, co niewidzialne, ale tak istotne w każdym ludzkim życiu.
Jak dotrzeć do Meteory – przewodnik dla podróżników
Meteory, znane ze swoich spektakularnych klasztorów wznoszących się na szczytach skalnych, to jeden z najbardziej fascynujących celów podróży w Grecji. Dostępność tego niezwykłego miejsca sprawia, że jest ono idealnym miejscem zarówno dla miłośników natury, jak i historii. Aby dotrzeć do tego magicznego miejsca, warto zaplanować swoją podróż, zwracając uwagę na kilka kluczowych aspektów.
Wybierając się do Meteorów, masz do wyboru kilka opcji transportu:
- Samochód – wynajem samochodu da Ci wolność eksploracji okolicy w swoim tempie oraz możliwość zatrzymania się w mniej znanych miejscach po drodze.
- Pociąg – regularne połączenia z Aten oraz Salonikami do miasta Kalambaka, skąd można dotrzeć do klasztorów autobusem lub pieszo.
- Autobus – istnieją bezpośrednie linie autokarowe z większych miast greckich, takich jak Larisa czy Salonic.
Po przyjeździe do Kalambaki, warto zainwestować w mapę lub skorzystać z lokalnych przewodników, którzy znają każdy zakątek Meteory. Wśród klasztorów znajdują się:
Nazwa klasztoru | Wiek | Charakterystyka |
---|---|---|
Klasztor Wielkiej Meteor | 14 wiek | Największy i najważniejszy. Cudowne freski oraz muzeum. |
Klasztor Świętej Trójcy | 16 wiek | Imponująca architektura i malownicze widoki. |
Klasztor Varlaam | 16 wiek | Najwyżej położony, bogata kolekcja ikon. |
Podczas zwiedzania warto pamiętać, że dostęp do niektórych klasztorów wymaga stosownego stroju – kobiety powinny mieć zakryte ramiona oraz nogi, a mężczyźni powinny też unikać szortów. Ponadto, nie zapomnij o wygodnych butach, ponieważ chodzenie po stromych ścieżkach i schodach jest nieodłączną częścią wizyty.
Nie można też pominąć odwiedzenia punktów widokowych, które oferują niezapomniane panoramy obszaru. Podziwiając te budowle zwisające nad przepaściami, z pewnością będziesz czuć się jak w innym świecie. Podsumowując, niezależnie od środka transportu, który wybierzesz, podróż do Meteory pozostawi w Tobie niezatarte wspomnienia.
Rekomendacje dotyczące najlepszych punktów widokowych
Odwiedzając Meteory, warto zatrzymać się w miejscach, które oferują niezapomniane widoki na te spektakularne klasztory wznoszące się na wysokości. Oto kilka rekomendacji punktów widokowych, które warto zobaczyć:
- Punkt widokowy na Malakassie – Znajduje się tuż przy drodze, prowadzącej do klasztorów. Z tego miejsca można podziwiać całokształt kompleksu i zachwycić się jego majestatem, zwłaszcza o zachodzie słońca.
- Widok na Klasztor Wielkiej Meteory – Spacerując między klasztorami, warto zatrzymać się na platformie widokowej, skąd rozciągają się widoki nie tylko na klasztory, ale i na rozległe doliny otaczające ten region.
- Wzgórze Benevisi – Dla miłośników trekkingu, wspięcie się na wzgórze Benevisi to wyjątkowa okazja do zobaczenia Meteory z innej perspektywy, a także odkrycia lokalnej flory i fauny.
- Widok z okolic klasztoru Rousanou – Klasztor ten, otoczony zielenią, oferuje panoramę, która po prostu zapiera dech w piersiach. Idealne miejsce na zrobienie zdjęcia z klasztorem w tle.
Punkt widokowy | Opis | Najlepszy czas na wizytę |
---|---|---|
Punkt widokowy na Malakassie | Spektakularne widoki na klasztory, idealne na zdjęcia. | Wieczór, szczególnie o zachodzie słońca. |
Widok na Klasztor Wielkiej Meteory | Panoramiczny widok z bliskiej odległości, świetny do odkrywania detali. | Wczesny poranek, kiedy światło jest miękkie i ciepłe. |
Wzgórze Benevisi | Krajobraz naturalny, idealny dla miłośników przyrody. | Wiosna i lato, kiedy wszystko kwitnie. |
Widok z okolic klasztoru Rousanou | Piękne połączenie natury z architekturą. | Popołudnie, aby złapać najlepsze światło. |
Nie zapomnij zabrać ze sobą aparatu, aby uwiecznić te niezapomniane widoki i stworzyć prawdziwą pamiątkę z wizyty w Meteory!
Zwiedzanie klasztorów – zasady i etykieta
Podczas zwiedzania klasztorów, szczególnie tych w Meteora, ważne jest, aby pamiętać o szacunku wobec duchowego charakteru tych miejsc. Oto kilka zasad i wskazówek dotyczących etykiety, które pomogą w odpowiednim obcowaniu z tymi wyjątkowymi przestrzeniami:
- Ubraniedostosowane do miejsca: Należy zwrócić uwagę na strój. Kobiety powinny unikać odsłoniętych ramion i nóg, a mężczyźni powinni nosić długie spodnie. Wiele klasztorów wymaga, aby odwiedzający zakrywali zarówno górną, jak i dolną część ciała.
- Cisza i spokój: ĐUtrzymuj ciszę w miejscach modlitwy i refleksji. Klasztory to przestrzenie kontemplacji, gdzie hałas może zakłócać duchową atmosferę.
- Fotografowanie: W niektórych klasztorach zakazane jest robienie zdjęć. Zawsze warto zasięgnąć informacji, zanim sięgniesz po aparat.
- Poszanowanie dla lokalnych zwyczajów: Zainteresuj się lokalnymi tradycjami i ceremoniałem. Uczestniczenie w nabożeństwie może być wzbogacającym doświadczeniem, ale trzeba to robić z szacunkiem.
- Wsparcie dla wspólnoty: Jeśli masz taką możliwość, rozważ wsparcie finansowe dla klasztoru, na przykład poprzez zakup pamiątek, które są często oferowane przez mnichów.
Oto krótka tabela pokazująca zasady etykiety, które warto przestrzegać w klasztorach Meteory:
Zasada | Opis |
---|---|
Ubranie | Zakryte ramiona i nogi |
Cisza | Unikaj głośnych rozmów |
Fotografowanie | Sprawdź zasady w klasztorze |
Szacunek | Poszanowanie miejsc modlitwy |
Wsparcie | Zakup pamiątek od mnichów |
Przestrzeganie tych zasad nie tylko ułatwi zwiedzanie, ale również pozwoli w pełni docenić duchowy wymiar klasztorów w Meteora. Zawsze warto pamiętać, że są to miejsca modlitwy, a nie tylko atrakcje turystyczne.
Kulturowe skarby – co warto zobaczyć w każdym z klasztorów
Klasztory Meteory są nie tylko miejscem modlitwy, ale także skarbnicą kulturowych i historycznych tradycji. Każdy z nich oferuje odwiedzającym niezapomniane doświadczenia oraz rzadkie perły sztuki i architektury. Oto kilka niezwykłych skarbów, które warto zobaczyć podczas wizyty w tych duchowych twierdzach.
1. Monastyr Wielkiej Meteoron – najstarszy i największy klasztor, znany z imponujących fresków. Warto zwrócić uwagę na:
- Freski mistrza Theofana – przedstawiające sceny biblijne i życie świętych.
- Ikonostas – bogato zdobiony, z różnorodnymi ikonami.
- Biblioteka – zawiera wiele starożytnych manuskryptów.
2. Monastyr Św. Nikodema – znany z niepowtarzalnej architektury. Tu można zobaczyć:
- Złotą kopułę – symbolizującą niebo i świętość.
- Ogrody – zadbane przestrzenie, idealne do medytacji.
3. Monastyr Rousanou – zbudowany na niewielkim szczycie, oferuje niezapomniane widoki. Jego skarby to:
- Koszary mnichów – miejsce do rekolekcji i modlitwy.
- Miniaturowa kaplica – z pięknymi obrazami i starym ołtarzem.
4. Monastyr Św. Tychona – mały, lecz niezwykle urokliwy. Warto zobaczyć:
- Obrazy przybyłe z Krety – wyjątkowe dla tego regionu.
- Stare relikwie – skarbnica historii i tradycji.
Klasztor | Największy skarb | Co warto zobaczyć |
---|---|---|
Wielka Meteoron | Freski Theofana | Ikonostas, Biblioteka |
Św. Nikodema | Złota kopuła | Ogrody |
Rousanou | Koszary mnichów | Miniaturowa kaplica |
Św. Tychona | Obrazy z Krety | Stare relikwie |
Każdy z tych klasztorów kryje w sobie niepowtarzalne skarby, które zachwycają, inspirują i pozwalają na duchową refleksję. Będąc w Meteora, warto poświęcić czas, by odkryć ich piękno i historię.
Tematyczne traktaty i pielgrzymki w Meteory
Meteory to miejsce, które przyciąga pielgrzymów z różnych zakątków świata, nie tylko ze względu na majestatyczne krajobrazy, ale także bogatą historię religijną. Klasztory, wznoszące się na szczytach stromo opadających skał, to symbole duchowości, w które wpisane są liczne traktaty tematyczne, co czyni je idealnym miejscem dla osób poszukujących zarówno wiedzy, jak i wewnętrznego spokoju.
W ramach pielgrzymek do Meteory, odwiedzający mogą uczestniczyć w różnorodnych programach tematycznych, które oferują głębsze zrozumienie monastycznego życia i historii regionu. Wśród nich wyróżniają się:
- Historie zakonników – spotkania z mnichami, którzy opowiadają o swojej drodze życiowej i duchowych zmaganiach.
- Warsztaty modlitwy – sesje dotyczące tradycji modlitewnych, prowadzone przez doświadczonych duchownych.
- Szlaki duchowe – piesze wędrówki po malowniczych trasach, prowadzące do mniej znanych klasztorów.
Każda z tych pielgrzymek ma na celu nie tylko rozwój duchowy, ale także zwrócenie uwagi na tradycje i kulturę regionu. Uczestnicy mają okazję dopełnić swoje doświadczenie o lokalne smaki, a także zakupić unikalne pamiątki rękodzielnicze, co sprawia, że wizyty w Meteory to niepowtarzalne przeżycia.
Oprócz indywidualnych wizyt, wiele grup religijnych organizuje zorganizowane wyjazdy, które oferują:
Rodzaj pielgrzymki | Tematyka | Czas trwania |
---|---|---|
Wdrożenie w życie monastyczne | Życie w klasztorze | 3 dni |
Odkrywanie historii | Początki Meteory | 2 dni |
Duchowa odnowa | Medytacja i modlitwa | 1 dzień |
Meteory to także idealne miejsce dla tych, którzy pragną zgłębić duchowość poprzez kontakt z przyrodą. Setki szlaków turystycznych prowadzą krętymi drogami, gdzie można zaobserwować niezwykłe formacje skalne, jednocześnie medytując w ciszy i spokoju, które ofiarowuje okolica.
Pielgrzymowanie do Meteory to podróż nie tylko w sensie fizycznym, ale przede wszystkim duchowym. To odkrywanie wartości, które mogą odmienić życie, w cieniu świętych klasztorów, stojących nieprzerwanie na straży tradycji i wiary.
Klasztory Meteory to nie tylko niezwykłe osiągnięcie architektury, ale także miejsce, gdzie historia, duchowość i natura splatają się w jedno. Te imponujące twierdze na skalach, wznoszące się ku niebu, są świadkami nie tylko bogatej tradycji monastycznej, ale i niezłomnej siły ludzkiego ducha. W obliczu wspaniałości otaczających ich krajobrazów, każdy krok wśród tych kamiennych olbrzymów zaprasza do refleksji i kontemplacji.
Zarówno pielgrzymi, jak i zwykli turyści odnajdują w Meteorych inspirację i spokój, a ich magia wciąż przyciąga rzesze ludzi z całego świata. Niezależnie od tego, czy jesteśmy w poszukiwaniu duchowego odrodzenia, czy po prostu pragnieniem odkrywania piękna, klasztory te są doskonałym miejscem, które z pewnością na zawsze pozostanie w naszej pamięci.
Zachęcamy do osobistej wizyty w tym niezwykłym miejscu. Odkryjcie ich tajemnice, zanurzcie się w atmosferę mistycyzmu i dajcie się porwać niezwykłemu urokowi Meteory. To doświadczenie, które na długo pozostanie w sercu każdego, kto odwiedzi te duchowe twierdze na skałach.